Σε τι χρησιμεύει πραγματικά, λοιπόν, η φιλοσοφία; Τι γνωρίζουμε, ήδη; Ο Σωκράτης έλεγε ότι δεν γνωρίζει τίποτα, εκτός απ’ την άγνοιά του. Από τότε, εδώ και 2.500 χρόνια, η μόνη σίγουρη αλήθεια που έχουμε κατακτήσει με την φιλοσοφία – κι αυτή δεν είναι απ’ όλους αποδεκτή – είναι το «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» του Ντεκάρτ. Δηλαδή, εφόσον σκέφτομαι αυτήν την στιγμή, κάτι θα πρέπει να υπάρχει από εμένα. Πέραν αυτού, τίποτα άλλο δεν μπορεί να είναι σίγουρο, γιατί, όπως είπε ο Ντεκάρτ, μπορεί να ονειρεύομαι, μπορεί κάποιος δαίμονας να μού υποβάλλει τις αισθήσεις και τις σκέψεις μου, μπορεί να εξαπατώμαι και ν’ αυταπατώμαι με χιλιάδες τρόπους και, ίσως, δεν υπάρχει τρόπος να το καταλάβω ποτέ.
Το ερώτημα, λοιπόν, είναι λογικό: Σε τι χρησιμεύει η φιλοσοφία; Μία επιστήμη ή μία ενασχόληση, αν θέλουμε να την δούμε πιο χαλαρά, με τόση μικρή παραγωγή; Την στιγμή που η φυσική, η χημεία, η φιλολογία, η ιστορία, αλλά και η τεχνολογία, η μουσική, τ’ αθλήματα, η μαγειρική, βρε αδελφέ, έχουν κάνει άλματα την ίδια χρονική περίοδο. Γιατί να επενδύσω τον πολύτιμό μου χρόνο στην φιλοσοφία, που δεν μού δίνει καμία σίγουρη απάντηση για τίποτα και είναι και πολύ πιο δύσκολη στο κάτω κάτω; Εύλογο το ερώτημα, αλλά πιο εύλογες οι απαντήσεις:
Καταρχάς, όταν λέμε ότι η φιλοσοφία δεν παρήγαγε τίποτα όλους αυτούς τους αιώνες, εννοούμε ότι δεν μάς έχει δώσει τίποτα απολύτως βέβαιο. Που να περνάει απ’ όλα τα φίλτρα του σκεπτικισμού. Στην φιλοσοφία οφείλουμε ν’ ασκούμε όσο σκεπτικισμό διαθέτουμε, γιατί η φιλοσοφία αποτελεί την βάση των σκέψεών μας και η βάση πρέπει να είναι απολύτως στέρεη. Αν η βάση δεν είναι στέρεη, τότε τίποτα άλλο δεν είναι στέρεο. Για παράδειγμα, αν, αντί να ζω την ζωή που νιώθω ότι ζω, εγώ ονειρεύομαι, τότε δεν ισχύει ούτε η χημεία, ούτε η ιστορία και δεν υφίστανται ούτε η τεχνολογία και η πολιτική. Άρα ό,τι ισχύει για την αμφισβήτηση της αλήθειας της φιλοσοφίας ισχύει και για όλες τις άλλες επιστήμες και τα πεδία γνώσης. Φυσικά – καλός ο σκεπτικισμός, αλλά – δεν μπορούμε να πορευτούμε ολόκληρη την ζωή μας με την λογική ότι τίποτα δεν ισχύει. Γι’ αυτό και η φιλοσοφία, παρά τον μηδενιστικό μου πρόλογο, δεν έχει παραγάγει όλα αυτά τα χρόνια μόνο μία παράγραφο, αλλά χιλιάδες τόμους.
Μετά, θα πρέπει να δούμε τι είναι οι επιστήμες και τι είναι η φιλοσοφία; Στην αρχή υπήρχε μόνο η φιλοσοφία. Άντε και τα μαθηματικά, που, αν τα σκεφτεί κανείς αφηρημένα, τότε είναι κι αυτά φιλοσοφία. Όλες οι επιστήμες κι όλα τα πεδία τους, πριν αυτονομηθούν, στην φιλοσοφία ανήκαν. Η βαρύτητα, για παράδειγμα, όσο δεν είχε λογική εξήγηση, π.χ. επί Αριστοτέλη, ήταν μέρος της φιλοσοφίας. Ο Νεύτων ξεκίνησε ως φιλόσοφος να μελετά την βαρύτητα, αλλά απ’ την στιγμή που την εξήγησε ικανοποιητικά, την χάρισε στην φυσική. Με τον ίδιο τρόπο η φιλοσοφία του νου χαρίζει τα ώριμα ευρήματά της στην γνωσιακή επιστήμη, η ηθική φιλοσοφία παραδίδει τα συμπεράσματά της στην ψυχολογία και την κοινωνιολογία και η πολιτική φιλοσοφία μεταμορφώνεται στην πολύ πιο πρακτική πολιτική επιστήμη.
Με βάση την παραπάνω διαπίστωση, συμπεραίνουμε ότι δεν είναι καθόλου αληθής η εικόνα της φιλοσοφίας ως αντιπαραγωγικής. Ό,τι παράγει η φιλοσοφία, είτε είναι σχετικά βέβαιο, στις θετικές επιστήμες, είτε είναι η επικρατούσα ή η διαδεδομένη άποψη, στις κοινωνικές επιστήμες, το παραδίδει στις άλλες επιστήμες. Η φιλοσοφία, λοιπόν, είναι η μητέρα όλων των επιστημών. Και δεν γέννησε μόνο μία φορά, στο παρελθόν. Συνεχίζει συνεχώς να γεννάει νέες επιστήμες, νέα πεδία σοφίας και νέες ιδέες. Μπορούμε να την φανταστούμε σαν τα καλούπια για την χύτευση των μερών μίας μηχανής. Μέχρι να στερεοποιηθεί το καυτό υγρό, πρέπει να βρίσκεται μέσα στο καλούπι. Όταν στερεοποιηθεί, μπορεί να βγει απ’ το καλούπι και να πάρει την θέση του στην μηχανή.
Ωραία! Και τι να κάνω εγώ τώρα; Θα μπορούσα να περιμένω την φιλοσοφία να μετουσιωθεί σε στέρεη επιστήμη, όπως θα περίμενα ένα βιβλίο να γίνει ταινία, και να την παρακολουθήσω πιο εύκολα κι ευχάριστα. Αυτό θα ήταν μια καλή ιδέα, αν θεωρούσαμε ότι η φιλοσοφία είναι μια επιστήμη, όπως όλες οι άλλες. Δεν είναι όμως. Κι όχι γιατί είναι η μητέρα των επιστημών, αλλά γιατί μέσω αυτής και μόνον αυτής θα μπορέσουμε να κατακτήσουμε τις αλήθειες που έχουν αντικειμενικά νόημα.
Γιατί μπορεί για εμένα να έχουν νόημα οι αλήθειες της φυσικής, επειδή θέλω να ξέρω πώς λειτουργεί το σύμπαν. Μπορεί για την άλλη να έχουν νόημα οι αλήθειες της βιολογίας, γιατί θέλει να ξέρει τι είναι ο άνθρωπος και τα υπόλοιπα έμβια όντα. Μπορεί για τον άλλον να έχουν σημασία οι αλήθειες της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας, γιατί θέλει να γνωρίζει πώς δρούμε και συμπεριφερόμαστε ως άτομα. Αλλά για όλους μας είναι σημαντικό να έχουμε την τελική γενική εικόνα: Ποιός είμαι; Τι κάνω εδώ; Ποιός είναι ο σκοπός μου; Ποιός πρέπει να είναι ο σκοπός της ανθρωπότητας;
Αυτές τις ερωτήσεις προσπαθεί να απαντήσει η φιλοσοφία. Θα τις απαντήσει ποτέ; Αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές, η πιθανότητα να έχουμε τις απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα όσο ζούμε είναι απείρως μικρή. Και, τότε, γιατί να προσπαθούμε μάταια; Γιατί η προσπάθειά που καταβάλλουμε σε κάθε περίπτωση είναι πάντα συνάρτηση δύο παραγόντων: της επιτευξιμότητας και της σπουδαιότητας. Δεν θ’ ασχολούμασταν, για παράδειγμα, να βρούμε ένα δεκάλεπτο που μάς έπεσε στις λάσπες, αλλά θα κάναμε τα πάντα, για να σώσουμε ένα παιδί που έχει μία στο εκατομμύριο πιθανότητα να σωθεί.
Με την ίδια λογική, οφείλουμε ν’ ασχοληθούμε με τις αλήθειες της φιλοσοφίας, οι οποίες, αν και μάλλον ανέφικτες, έχουν απείρως μεγαλύτερη σημασία απ’ τις πρακτικές αλήθειες. Αυτές οι πρακτικές αλήθειες, των άλλων επιστημών, φυσικά, είναι απαραίτητες για να μάς οδηγήσουν στην τελική αλήθεια της φιλοσοφίας. Δεν μπορεί, όμως, ένας από εμάς να τις κατακτήσει όλες, σ’ ολόκληρη την έκτασή τους. Ο καθένας από εμάς μπορεί ν’ ασχοληθεί μ’ ένα μικρό μέρος αυτών. Όλοι μας, όμως, πρέπει ν’ ασχολούμαστε με τις αλήθειες της φιλοσοφίας. Είναι το χρέος μας προς τον εαυτό μας και προς την ανθρωπότητα.
Γιατί προς την ανθρωπότητα; Γιατί η ενασχόληση με την φιλοσοφία είναι το τέλειο αντίδοτο στους φανατισμούς, τους εθνικισμούς, τους ρατσισμούς, τους σεξισμούς και σ’ όλες τις ιδεολογίες που μάς χωρίζουν αντί να μάς ενώνουν. Ένας πραγματικά φιλοσοφημένος άνθρωπος γνωρίζει ότι δεν μπορεί να κατέχει την απόλυτη αλήθεια. Γνωρίζει, επίσης, ότι η αλήθεια δεν έχει καμία σχέση με δόγματα, έθνη, φυλές, φύλα ή ομάδες. Οι συγκρούσεις, οι οποίες δημιουργούν αδικίες κι απ’ τις οποίες κινδυνεύει η ανθρωπότητα, θα μπορούσαν να εξαλειφθούν, αν όλοι ασχολούμασταν με την μεγάλη εικόνα κι όχι με τις μικρές και στρεβλές.
Στην ερώτηση, λοιπόν, σε τι χρησιμεύει η φιλοσοφία, πώς αποκρινόμαστε;
Για όλους αυτούς τους λόγους, η φιλοσοφία όχι μόνο χρησιμεύει, αλλά, μάλλον, είναι ό,τι πιο χρήσιμο μπορούμε να κάνουμε για τον εαυτό μας και την ανθρωπότητα.
Σωτήρης Κατσιμίχας
(Δρ. Μηχανολόγος Μηχανικός/ συγγραφέας)